Ortak Akıl Politika Geliştirme

Montrö Sözleşmesini Anlamamak! – Dr. Ali Tigrel

Birkaç gün önce TBMM Başkanının bir TV programında sarf ettiği “Cumhurbaşkanı, İstanbul Sözleşmesi’nden kararname ile çekildiği gibi Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nden de, diğer uluslararası anlaşmalardan da çekilebilir” ifadesi gerçekten vahimdir ve hiçbir şekilde kabul edilemez.  Bu ifade ne hukuk normları ne de ülkemizin yüksek ulusal çıkarlarıyla bağdaşmamaktadır.  Sn. TBMM Başkanı bu ifadeyi düzelterek Türk milletinden özür dilemek zorundadır. Oturduğu koltuğun gereği budur.

Son yıllarda, Kanal İstanbul bağlamında Montrö Sözleşmesi ile ilgili çok yorum yapıldı. İlginçtir ki söz konusu Sözleşmenin ülkemiz için ne ifade ettiğini anlayanların neredeyse tümü Kanal İstanbul’a karşı görüş bildirenlerdi. Bugüne kadar iktidar tarafından gelen tek bir doğru yorum görmedim. Kanal İstanbul gibi devasa bir projeyi “kim ne derse desin yapacağız” anlayışıyla gerçekleştirmek niyetinde olan egemen siyasetin Montrö Sözleşmesinin ülkemiz için yaşamsal bir öneme sahip olduğunu göz ardı etmesi veya en azından öyle davranması gerçekten çok şaşırtıcı olmuştu.

Bugünkü yazımın amacı Montrö Sözleşmesinin önemini anlamak istemeyenlere Sözleşmeyi anlatmak, gerçeği görmelerine yardımcı olmaktır. Belki o zaman içine düştükleri gaflet uykusundan uyanırlar.

Yazıyı hazırlarken rahmetli kayınbiraderim Profesör Doktor Yüksel İnan’ın “Türk Boğazlarının Siyasal ve Hukuksal Rejimi” adlı çok önemli kitabından yararlandım. Merhum Yüksel İnan denizler hukuku konusunda ülkemizin en önde gelen uzmanlarından biriydi. Konusuyla ilgili olarak Dış İşleri Bakanlığımıza da yıllarca danışmanlık hizmeti vermişti.

Önce belirtelim. Çanakkale Boğazı, Marmara Denizi ve İstanbul Boğazından oluşan deniz alanı, uluslararası ilişkilerde “Boğazlar” veya “Türk Boğazları” olarak anılmaktadır. Türk Boğazları, gerek jeopolitik ve stratejik açılardan gerekse uluslararası ulaşım açısından taşıdığı değer nedeniyle, günümüzde de büyük bir önem taşımaktadır. Bu değer ve önem yalnızca Karadeniz’e kıyısı olan devletler veya Türkiye açısından değil, tüm dünya devletleri açısındandır.

Bu noktada konuyu yeterince bilmemelerine rağmen yorumlayanlar için biraz tarih bilgisi verelim.

Lozan Barış Anlaşması ve bu anlaşmanın bir parçası olan Lozan Boğazlar Sözleşmesi, 24 Temmuz 1923 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu Sözleşme, Birinci Dünya Savaşı sırasında ortaya atılan ve geniş anlamı ile serbest geçiş ilkesinin ve uluslararası denetim sisteminin etkisi altında kalmıştı.

Lozan Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye’nin güvenliğini tam anlamıyla sağlamaktan yoksun olduğu gibi, içerdiği bazı hükümlerle de Türkiye’nin egemenlik haklarını kısıtlamaktaydı. Türkiye’nin Boğazların rejimi konusunda Lozan Barış Konferansında direnmesi, belki de Konferansın sürüncemede kalmasına neden olabilirdi. Türkiye böyle bir riski almak istemedi ve Lozan’da Boğazlar konusunda fazla direnmedi. Ancak, Sözleşmenin imzalanmasından sonra, Sözleşmenin değiştirilmesi yollarını da sürekli olarak aradı.

1933 yılından itibaren Dünya’da meydana gelen olaylar, Lozan Boğazlar Sözleşmesinin yetersizliğini ortaya koymaya başlamıştı. Lozan Boğazlar Sözleşmesi 13 yıl normal bir şekilde uygulandı. Ancak, uluslararası alandaki köklü değişiklikler, Boğazların rejiminin yeniden düzenlenmesini zorunlu kılmıştı. 1936 yılında, Dünya’daki olayları iyi değerlendiren Türkiye, Lozan Boğazlar Sözleşmesinin değiştirilmesi için kendisini destekleyen devletleri bulmakta güçlük çekmedi.

9 Kasım 1936 tarihinde yürürlüğe giren Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye’nin egemenliğini ve güvenliğini en iyi bir şekilde sağlayan hükümleri içermektedir. İkinci Dünya Savaşı sırasındaki olaylar bunu açıkça göstermektedir.

İkinci Dünya Savaşı sırasında Müttefik Devletlerin, Sovyetler Birliğine, Boğazlar yolu ile yardım yollamakta güçlük çekmeleri, ABD’nin ve Büyük Britanya’nın, Yalta ve Potsdam Konferanslarında, Boğazların rejimi konusundaki Sovyet önerilerini kısmen kabul etmelerindeki en büyük etkenlerden biri olmuştu. İkinci Dünya Savaşının sonunda, Sovyetler Birliğinin genişleme politikası uygulaması ve Dünya barışı için bir tehlike teşkil etmeye başlamasının bir sonucu olarak, ABD ve Büyük Britanya, Türkiye’yi Sovyetler Birliği karşısında yalnız bırakmadılar ve desteklediler. Türkiye’nin NATO’ya üye olması ve ayrıca Sovyetler Birliğinin yumuşama politikası uygulamasının bir sonucu olarak, Sovyetler Birliği (sonra da Rusya), 1947 yılından günümüze kadar Türkiye’den toprak talebinde bulunmadığı gibi, Montrö Boğazlar Sözleşmesinin değiştirilmesini de talep etmemiştir. Bu husus çok önemlidir.

Şimdi Yüksel İnan’ın kitabında yer alan ve çok önemli gördüğüm bazı tespitleri sırasıyla özetleyelim:

  1. Lozan Boğazlar sözleşmesi denizden ve havadan geçiş(ulaşım) serbestliği kabul ettiği halde, Montrö Boğazlar Sözleşmesi yalnızca denizden geçiş(ulaşım) serbestliğini kabul etmektedir. Boğazlardan geçiş serbestliği ilkesi, bu Sözleşmede belirlenen kurallar dahilinde kullanılmaktadır. Geçiş serbestliği ilkesi süresizdir.
  2. Montrö Sözleşmesinde belirtilen serbest geçiş ve ulaşım hakkını, günümüzde uluslararası ulaştırmada kullanılan bazı boğazlarda uygulanan ve 1982 Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi ile ortaya çıkan “transit geçiş hakkı” olarak değil, geçiş ve ulaşım özgürlüğü konularında Türkiye’nin egemenlik haklarını tarif eden “zararsız geçiş hakkı” olarak değerlendirmemiz ve algılamamız gerekir.
  3. Montrö Boğazlar Sözleşmesine günümüze kadar herhangi bir resmi değişiklik önerisi yapılmamış ve sona erdirme bildiriminde bulunulmamıştır. Sözleşme, 20 Temmuz 1936 tarihinde kabul edilen şekliyle halen yürürlüktedir.
  4. Montrö Boğazlar Sözleşmesini, ticaret ve savaş gemileri bakımından ve ayrıca barış hali, savaş hali ve Türkiye’nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi altında hissettiği durumlar için öngördüğü değişik rejimler açısından bir bütün olarak değerlendirmek gerekir. Sözleşmenin değiştirilmesi veya feshi söz konusu olduğunda, yeni kabul edilecek hükümlerin veya rejimin oybirliği ile kabul edilmesi Sözleşme içinde kurala bağlanmıştır. Bugün için, pek çok konuda, Karadeniz’e kıyısı olan ve olmayan devletlerin farklı görüş ve çıkarları nedeniyle, oybirliğinin sağlanabilmesi olasılığı sıfıra yakındır. Ayrıca, Sözleşmenin bazı hükümlerinin değiştirilmesinin önerilmesi halinde, Uluslararası Deniz Hukukundaki yeni gelişmelerin etkisiyle, karşıt öneri olarak, Sözleşmenin sona erdirilmesi önerisinin de ortaya konabileceğini düşünmek gerekir.
  5. Montrö Boğazlar Sözleşmesi, bilindiği gibi, denizden geçiş ve ulaşım özgürlüğü ilkesinin süresiz olduğunu kabul etmiştir. Sözleşmenin sona erdirilmesi halinde de bu ilke geçerliliğini koruyacaktır. Sözleşmeye taraf devletler, bu ilkeye dayalı olarak, bir uluslararası konferansta oybirliği ile Boğazlardan yeni geçiş ve ulaşım rejimini kabul ettikleri takdirde, ortaya siyasal veya hukuksal bir sorun çıkmayacaktır. Ancak, Uluslararası Deniz Hukukundaki yeni gelişmeler dikkate alındığında, kabul edilebilecek yeni rejimden Türkiye’nin yetkilerini arttırmasını beklemek gerçekçi değildir.
  6. Montrö Boğazlar Sözleşmesinin benimsediği denizden serbest geçiş ve ulaşım özgürlüğü aslında bir “zararsız geçiş rejimidir.” Sözleşmenin sona erdirilmesi veya bazı hükümlerinin değiştirilmesinin önerilmesi halinde, yeni rejimin veya değişiklik önerisinin oybirliği ile kabul edilmemesi halinde olası rejimin “transit geçiş rejimi” olabileceği unutulmamalıdır.
  7. Zararsız geçiş rejimi” ile “transit geçiş rejimi” arasında kıyı devleti aleyhine bazı farklılıklar bulunmaktadır. Bu çok önemlidir. Çünkü, zararsız geçiş rejiminde kıyı devletinin yetkileri daha geniş, transit geçiş rejiminde ise biraz daha sınırlıdır. Transit geçiş rejimi, zararsız geçiş rejimine göre daha serbest bir geçiş rejimidir. Örneğin, denizaltılar zararsız geçiş haklarını kullanırlarken, su üstünde seyretmek zorundadırlar. Oysa ki, transit geçişte, su altından seyretmek hakları da bulunmaktadır. Ayrıca, zararsız geçiş yalnızca denizden geçiş ve ulaşım özgürlüğü konusunu düzenlerken, transit geçiş rejimi bu hakkı, sivil ve askeri uçaklar için, havadan da tanımaktadır.
  8. Çağdaş teknolojik gelişmeler nedeniyle, Montrö Boğazlar Sözleşmesinin barış zamanında savaş gemilerinin Karadeniz’e geçişi ile ilgili hükümlerinin günümüzün koşullarına tam anlamı ile cevap veremediği, zaman zaman, resmi olmayan yollardan ileri sürülmektedir. Ancak, Türkiye, günümüze kadarki titiz yorum ve uygulamalarıyla, ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkları önlemekte başarılı olmuştur.
  9. Montrö Boğazlar Sözleşmesi, özellikle savaş gemileri açısından, Karadeniz’e kıyısı olan devletler ile bu denize kıyısı olmayan devletler arasında hassas bir denge kurmuştur. Bu dengenin Karadeniz’e kıyısı olan devletler lehine olduğu savını ileri sürmek hatalı bir değerlendirme değildir.
  10. 1970’li yıllarda başlayan akımın etkisi sonucu ortaya çıkan ve günümüzde yürürlükte bulunan “Uluslararası Ulaştırmada Kullanılan Boğazlar” ile ilgili hukuk kuralları özenle değerlendirildiği ve dikkate alındığında, Montrö Boğazlar Sözleşmesinin, özellikle güvenlik açısından, denizden ve havadan Türkiye’ye ne denli önemli avantajlar sağladığı anlaşılacaktır.
  11. Türkiye, Montrö rejiminin değiştirilmesi amacıyla yapılacak diplomatik girişimlerde veya bu amaçla toplanacak bir konferansta, Montrö Boğazlar Sözleşmesinin temel ilkelerini büyük bir titizlikle savunmak durumundadır. Bunun aksi düşünülemez.
  12. Türkiye, egemen haklarını kısıtlayacak veya güvenliğini tehlikeye sokacak değişiklik önerilerine hiçbir şekilde sıcak bakamaz. Sözleşmenin bazı hükümlerinin değiştirilmesi veya Sözleşmenin sona erdirilmesi halinde, yeni rejim bir uluslararası konferansta ve oybirliği ile belirlenecektir. Bu nedenle, Türkiye, yeni rejimin belirlenmesi konusunda, anahtar devlet konumundadır. Ancak bu konumun çok iyi değerlendirilmesi, ortaya çıkabilecek geçiş ve ulaşım rejimi bakımından yaşamsal bir önem taşımaktadır.

 

Yukarıdaki satırlarda özet olarak ifade etmeye çalıştığım hususlar bile, şu veya bu şekilde, Montrö Boğazlar Sözleşmesinin tartışmaya açılmasına yol açabilecek söylem veya girişimlerin ülkemiz açısından ne kadar büyük riskler taşıdığını göstermektedir.

Bu yazının başlığını seçene kadar epeyi düşündüm ve “Montrö Sözleşmesini Anlamamak” ortaya çıktı. Vurgulamak istediğim kritik husus şu: Bu ülkeyi yönetenlerin Montrö Sözleşmesinin ne anlama geldiğini, ülkemize ne gibi avantajlar sağladığını iyice değerlendirmeden Sözleşmenin değiştirilmesine ve hatta feshine kadar gidebilecek bir olaylar dizisini tetiklemeye hakları yoktur. Sn. Meclis Başkanının Türkiye’nin söz konusu Sözleşme’den bir Cumhurbaşkanı kararnamesi ile çekilebileceği anlamına gelen talihsiz ifadesi ise işin tuzu biberi olmuştur. Bana göre bu ifade, eğer bir dil sürçmesi değilse, bir gaflettir. Mazur görülemez.

 Montrö Sözleşmesini anlamamanın bu ülkeye maliyeti çok büyük olur. İstisnasız herkesi sorumluluğa davet ediyorum.

Ali Tigrel

Sosyal Medya

Bizi takip edin, birlikte daha güçlüyüz...