Türkiye Kızılay Derneği Hakkında (1) – Halil Başağaç

Yaşadığımız büyük deprem felaketi nedeniyle, son bir ayda Kızılay’ı sürekli konuşur olduk. Bu felakette, yeterince yararlı olamadığı eleştirisi yapıldı. Bu eleştirilere hak veren birisi olarak, bu yazımızda, sizlere, Türkiye Kızılay Derneği’ni daha yakından tanıtmayı amaçladık. İki bölümden oluşan yazımızın ilk bölümünde derneğin tarihçesini ve kimliğini, ikinci bölümünde ise bugününü, mali durumunu anlatıp, vardığımız sonucu açıklayacağız.

TARİHÇESİ VE GÖREVİ

-Kızılay, 11 Haziran 1868 tarihinde “Osmanlı Yaralı ve Hasta Askerlere Yardım Cemiyeti” adıyla kurulup, 1877’de “Osmanlı Hilali Ahmer Cemiyeti”, 1923’de “Türkiye Hilaliahmer Cemiyeti”, 1935 ‘te “Türkiye Kızılay Cemiyeti” ve 1947’de “Türkiye Kızılay Derneği” adını almıştır. Kuruluşa “KIZILAY” adını, büyük önder ATATÜRK vermiştir.

-Kızılay, Uluslara arası Kızılay-Kızılhaç Topluluğu’nun temel ilkelerini paylaşır. Bunlar, insanlık, ayrım gözetmemek, tarafsızlık, bağımsızlık, hayır kurumu niteliği, birlik ve evrensellik ilkeleridir.

Kızılay, tüzel kişiliğe sahip, özel hukuk hükümlerine tabi, kar amacı gütmeyen, yardım ve hizmetleri karşılıksız olan ve kamu yararına çalışmayı görev edinmiş, bir gönüllü sosyal hizmet kuruluşudur.

Kızılay’ın teşkilatı, Genel merkez ve şubelerden oluşur. Kızılay’ın Genel Müdürlük teşkilatı dışında kalan bütün kademelerindeki görevler fahridir.

KIZILAY TÜZÜĞÜ – TEŞKİLAT VE ÖRGÜTLENME YAPISI

Kızılay, hukuki olarak dernek statüsünde kurulmuş olup halen yürürlükte olan son “Türkiye Kızılay Derneği Tüzüğü” 27.04.2022 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 5537 sayılı Cumhurbaşkanlığı kararı ile yürürlüğe girmiştir. Bu tüzüğün, 2’nci maddesine göre, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Kızılay’ın onursal başkanıdır. Genel Merkezi Ankara’dadır.

Kuruluş amacı tüzüğünün 6’ncı maddesinde, görevleri ise 7’nci maddesinde belirtilmiştir. Bu amaç ve görevleri incelendiğinde; afetlerde ve savaşta kan ve kan ürünlerini de temin edip, tıbbi birimlere ulaştırma ve dağıtma görevi de olan uluslararası bir yardım kuruluşu olarak çalışma hedefleyip, bu hedeflere ulaşmayı görev edindiği anlaşılmaktadır. Bu hedefleri doğrultusunda, neleri ve nasıl yapabileceği, ayrıntılı olarak belirtilip, sayılıyor. Buna göre, her türlü şirket, holding, iktisadi işletme ve tesisler kurar, işletir veya işlettirir (md.7/15).

Tüzüğün 8’nci maddesine göre, derneklere üye olmasında kanunen engeli olmayan her gerçek ve tüzel kişi Kızılay’a üye olabilir. Asıl ve Onursal üyelik statüleri vardır. Onursal üyeler, Genel Kurula katılabilir, söz alabilir, ancak seçme ve seçilme hakları yoktur. Seçme ve seçilme hakkı sadece asıl üyelere aittir. Kızılay’da, Genel Kurullar, Şubelerden başlayarak yapılır. Şubelerdeki genel kurula her asıl üye katılır. İl merkezi genel kuruluna ve Genel Merkez Genel Kuruluna ise, şubelerden başlayarak seçilen delegeler katılıp, seçme ve seçilme hakkına sahip olurlar. Delegelerin nasıl ve hangi sayı oranında seçileceği Tüzüğün 27’nci maddesinde belirlenmiştir. Kızılay’a, “gönüllü” ve “bağışçı” statüsü adı altında yardımlar yapılabilir. Bu statüler, tüzüğün 28 ve 29 ‘uncu maddelerinde düzenlenip, tanımlanmıştır. Kızılay, silah üreten, pazarlayan, satan ve insan haklarına aykırı, uygulamaları mahkeme kararıyla sabit olan gerçek ve tüzel kişilerden bağış alamaz.

Tüzüğün 30’uncu maddesine göre, Kurumsal Yapısı; Genel Merkez, İl Merkezi, İlçe Şubeleri ile belde, mahalle, köy temsilciliklerinden oluşur. Genel Merkez Kurumsal birimleri ise, Teftiş Kurulu Başkanlığı, Hukuk Müşavirliği ve Genel Müdürlüklerden oluşmaktadır. Genel Merkez, İl Merkezi ve Şubelerin dernek statüsünden kaynaklanan organları; Genel Kurulu, Yönetim Kurulu, Denetim Kurulu (Şubede- denetçi) şeklinde oluşmaktadır. Ve bu organlar seçimle gelmektedir. Genel Merkez Kurulu, Kızılay’ın en yüksek karar organı olup, üç yılda bir Mayıs ayı içinde olağan olarak Ankara’da toplanır. Genel Merkez Yönetim Kurulu Başkanı dahil 11 üyeden oluşmaktadır. Hangi üyelerin hangi koşullarda, Genel Merkez Yönetim Kurulu üyesi olabileceği, 37’nci maddede düzenlenmiştir. Örneğin üyelerden en az üçünün kadın, birinin ise, 18-31 yaş aralığında genç üye olması gerekir. Ayrıca, en az beş tanesinin, en az 3 yıllık asıl üyeliği bulunan ve şube yönetim kurulu üyeliği, denetim kurulu üyeliği, denetçiliği yapmış kişilerden oluşması ve en az 7’sinin üniversite mezunu olması zorunludur. Kızılay Genel Merkez Genel Kurulu; Kızılay Genel Başkanını, Yönetim Kurulu ve Denetim Kurulu Asıl ve yedek üyelerini gizli oyla seçer (md.38/2-b).

Genel Başkan Kızılay’ın her türlü iş ve işlemlerinde, maddi ve manevi kişiliğini temsil ve ilzam eder. Görev süresi üç yıl olup, en fazla üç olağan dönem için seçilebilir. İstifa veya herhangi bir nedenle, Genel Başkanlık Makamı boşalır ise, en geç iki ay içinde olağanüstü Genel Kurul, toplanır ve sadece yeni Genel Başkanı seçer.

Genel Merkez Yönetim ve Denetim Kurulu Üyeleri üç olağan dönem için seçilerek görev yapabilirler. Yönetim ve Denetim Kurulu üyeliklerinde geçirilen süreler birlikte değerlendirilir. Genel Merkez Yönetim Kurulunun görev, yetki ve sorumlulukları, etik kuralları tüzüğün 40ve 41’nci maddelerinde ayrıntılı düzenlenmiştir.

Genel Merkez Denetim Kurulunun görev, hak ve yetkileri ise, tüzüğün 42’nci maddesinde düzenlenmiştir. Genel Merkez Denetim Kurulu, 25 yaşını bitirmiş, mali, idari ve hukuki konularda deneyimli, üniversite mezunu üyeler arasından üç yıl süre için seçilen beş asıl ve beş yedek üyeden oluşur. En az bir yıllık asıl üye olmaları zorunludur. Kızılay’ın iç denetimi bu kurul tarafından yapılır. Ancak, Kızılay’ın şu andaki Denetim Kurulu üye yapısı incelendiğinde Denetim Kurulu Başkanının tıp doktoru, Yardımcısının Avukat, diğer 3 üyenin ise, ilahiyatçı – öğretmen – inşaatçı, inşaat mühendisi – çiftçi, jeofizik mühendisliği eğitim ve mesleklerine sahip oldukları, görülmektedir. Bu yapının tüzüğün amaçladığı denetim kurulu yapısına uygunluğu tartışılabilir. Denetim Kurulunda, hesap denetimi yapabilecek, yetkinlikte bir kişinin olmaması, büyük bir iç denetim eksikliğidir.

Tüzüğün 43 ve devamı maddelerinde ise, Kızılay’ın Şube sistemi düzenlenmiştir. Bu düzenlemelere göre, Kızılay Şubeleri İl Merkezi ve İlçe Şubeleri şeklinde kurulmaktadır. İl Merkezi, İl genelinde merkez şube sorumluluğunu üstlenen, bulunduğu ildeki ilçe şubelerini koordine eden Kızılay birimidir, zorunlu organları genel kurul, yönetim kurulu ve denetim kuruludur. İlçe Şubeleri 48’nci maddede belirtilen şekilde kurulur. Belde, mahalle ve köy temsilcilikleri ise – 49’ncu maddeye göre kurulmaktadır.

Tüzüğün 55’nci maddesine göre, İl Merkezi Denetim Kurulu Üyeleri, 3 asıl ve 3 yedekten oluşur. Tercihen maliye ve muhasebe alanlarında eğitim almış üniversite mezunu üyeler arasından 3 yıllık olağan dönem için seçilirler. Tüzüğün 59, 60 ve 61’nci maddelerinde sırasıyla, Teftiş Kurulu Başkanlığı, Hukuk Müşavirliği ve Kızılay Genel Müdürlükleri hakkında düzenleme yapılmıştır. Genel Müdürlükleri Genel Merkez Yönetim Kurulu kararı ile kurulabilecektir.

Tüzüğün 62’nci maddesinde “KIZILAY KONSEYİ” oluşumu düzenlenmiştir. Amacı, Kızılay ile devlet kurum ve kuruluşları arasında koordinasyon ve işbirliğine katkıda bulunmak, olarak belirtilmiştir. Bu Konsey birlikte çalışılan; Cumhurbaşkanlığı, bakanlıklar ve Genel Kurmay Başkanlığı ile, ilgili diğer kamu kurum ve kuruluşlarının en üst düzey temsilcilerinden ve Genel Merkez Yönetim Kurulu üyelerinden oluşur. Danışma Organı olarak çalışır.

Tüzüğe göre, Kızılay, kurul, komite, konsey, komisyon ve benzeri ihtiyari organları Genel Merkez Yönetim Kurulu kararı ile oluşturabilir.

Kızılay’ın bütçe dönemi takvim yılıdır. Genel Merkez, İl Merkezi ve İlçe Şubelerinin ayrı bütçeleri vardır. Olağan ve Olağanüstü yedek akçeler ayırır.

Tüzüğün, 66/2-ğ maddesine göre, her mali dönem hesapları Genel Merkez Denetim Kurulu yanında bağımsız dış denetim Firmalarına denetlettirilir. Hazırlanan denetim raporları, kamuoyuna duyurulur. Kızılay’ın Gelirlerinin çeşitleri tüzüğün 68’inci maddesinde sayılmıştır. Toplanması usul ve belgeleri ile tutulacak defterler ise, 69 ve devamı maddelerde düzenlenmiştir.

Buna göre gelirleri; Tüzüğün 68’nci maddesinde üyelerinin giriş ve yıllık aidatları, taşınır ve taşınmaz mallarının satış ve işletme gelirleri, değişik toplantı, sempozyum ve sosyal etkinlik gelirleri şartlı ve şartsız iç ve dış kaynaklı bağış ve yardımlar, kamudan resmi ve özel kuruluşlardan Kızılay’a tahsis edilmiş gelirler, devlet tarafından aktarılacak kaynak, kurduğu şirket, ortaklık ve iktisadi işletmelerinden sağlanacak gelirler, Menkul kıymetlerinin ve nakit varlıklarının gelirleri, 2860 sayılı Yardım Toplama Kanunu hükümlerince sağlanacak gelirler, borçlanma gelirleri, olağan yedek akçe ve diğer gelirler olarak ayrı ayrı sayılmıştır.

Kızılay bu tüzük hükümlerinin uygulanmasına ilişkin, yönetmelik, genelge ve benzeri iç mevzuat yayımlayabilir.

Tüzüğünde hüküm bulunmayan hallerde, uluslar arası antlaşmalar ile, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu, 5253 sayılı Dernekler Kanunu, Dernekler Yönetmeliği hükümleri uygulanır.

Kızılay’ın sitesinde yayımlanan 2021 yılı Faaliyet Raporu Bilgilerine göre, 2021 yılı içerisinde;

51 Ülkede yardım bekleyenlere yardım ulaştırıldığı, yurt içinde 38,5 milyon kişiye, yurt dışında 8,5 milyon kişiye ulaşıldığı bunun; 24 milyon kişinin yoksulluk ve açlık, 5,3 milyon kişinin eğitim, 5 milyon kişinin sağlık, 4,4 milyon kişinin göç, 4,2 milyon kişisinin kan, 4,2 milyon kişinin afet alanlarında ulaşılan kişiler olduğu belirtilmiştir.

Kızılay’ın bugünkü mali yapısını ve nasıl ticari holding haline geldiğini ise, yazımızın ikinci bölümünde açıklayacağız.

Yararlanılan Kaynaklar