Ortak Akıl Politika Geliştirme
İnsanların birçoğunun, hayatlarının belli bir noktasında geçici veya kalıcı olarak zayıf düşebildiğini, kısa ya da uzun süreli yaşamsal işlevlerini yerine getiremedikleri veya zorlandıkları gerçeğini göz önünde bulundurduğumuzda; engelliliğin insan olmanın bir parçası olduğu görülmektedir. Bu durum, engelliliği dünyadaki en önemli konulardan biri haline getirmektedir. Beraberinde, engellilere ilişkin yaşanan süreçlerin zorluğu ve kararların/uygulamaların sürekli takip ve yenilenme gereği önemli bir husus olarak önümüzde dururken dünyada ve Türkiye’de “engellilik” konusunda bugüne kadar yaşanan süreçlerde yapılanlar ile planlanlara gözatmakta fayda vardır.
Birleşmiş Milletler, Engeliler Günü ve Engelli Hakları Sözleşmesi
Birleşmiş Milletler(BM) tarafından, 1992 yılında, engellilerin politik, ekonomik, sosyal ve kültürel hayattaki varlığını arttırmak ve karşılaştıkları zorlukların çözümlenmesini sağlayabilmek amacıyla 3 Aralık, “Dünya Engeliler Günü” ilan edilmiştir.
3 Aralık farkındalık gününün kabulünden sonra yapılan çalışmalarla devletlerin ve toplumların engelliği, bir sağlık, hayırseverlik veya sosyal yardım konusu olarak değerlendirdiği ve engelli bir kişide neyin ‘kusurlu’ olduğuna dikkat edildiği gözlemlenmiştir. Bu bakış açısının engellilerin hayatında sürdürülebilir iyileştirmeler yaratmadığını gören ve “İnsan Hakları Evrensel Bildirisi” nin de ihtiyacı karşılamadığını bilen hak savunucuları, engelliler, engelli örgütleri, diğer sivil toplum ve ulusal insan hakları kuruluşlarının temsilcilerinden oluşan çalışma grubu, devletlere de rehberlik etmek üzere engellilerin haklarının gerçekten uygulanmasını sağlayabilecek bir sözleşme için BM merkezinde çalışma başlatmıştır. Bu çalışma grubu, iktidarlarla görüşmeler yaparak ve resmi müzakereler yürüterek gerçekleştirdikleri sıkı bir çalışma sonucunda “Engelli Hakları Sözleşmesini” hazırlanmıştır.
13 Aralık 2006 tarihinde BM Genel Kurulu’nda kabul edilen “Engelli Kişilerin Haklarına Dair Uluslararası Sözleşme” si ve “İhtiyari Protokolü” 3 Mayıs 2008’de yürürlüğe girmiştir.
Peki, yapılan ulusal ya da uluslararası çalışmalar engellilerin yaşama eşit katılabilmesi konusunda yeterli olmuş mudur? “Hayır!” Ancak, uluslararası kuruluşlar ve devletler, kararların uygulamasında yaşanan sorunlar ve ülkelerde değişen koşullar nedeniyle bu konuda atılan birçok adıma sürekli yenilerinin eklenmesinin zorunlu olduğunu görmüştür.
Dünya Sağlık Örgütü ile Dünya Bankası Grubu’nun Birlikte Hazırladığı Dünya Engellilik Raporu
2011 yılına gelindiğinde, Dünya Sağlık Örgütü ile Dünya Bankası Grubu birlikte, mevcut bulgulara dayanarak engelliliğe yönelik tepkilere ilişkin hükümetlere ve sivil topluma detaylı analizler sunmak ve ulusal-uluslararası eylem tavsiyelerinde bulunmak amacıyla “Dünya Engellilik Raporu” nu hazırlamıştır. Dünya Engellilik Raporunda; engelli insanların ve bütün toplumun faydalanabilmesi için engelleri ortadan kaldıracak koşulları sağlamak, rehabilitasyon ve destek hizmetlerini geliştirmek, yeterli sosyal koruma sağlamak, kapsayıcı politikalar ve programlar oluşturmak ile var olan ve yeni standartlar ile yasaları yürürlüğe sokmak konusunda önerilere yer verilmiştir.
Dünya Engellilik Raporu’na Göre Dünya’da ve Türkiye’de Durum
Dünya nüfusunun yaklaşık %15’ini engelli bireyler oluşturmakta, bu da dünyada 1 milyar civarında engelli olduğunu göstermektedir.
Aynı yıl Türkiye’de yapılan Nüfus ve Konut Araştırması sonuçlarına göre, en az bir engeli olan (3 ve daha yukarı yaş) nüfusun oranı da %6,9 olup 4.876.000 kişinin engelli olduğu beyan edilmektedir.
İlgili rapora göre, engelli insanların yaşama eşit katılımının önündeki sorunlar da sekiz(8) ana başlıkta toplanmıştır:
1- Yetersiz politikalar ve standartlar
2- Olumsuz tavırlar
3- Yeterli hizmet sağlanmaması
4- Hizmet iletimi sorunları
5- Yetersiz finansman
6- Yetersiz erişebilirlik
7- Danışma ve Katılım yetersizliği
8- Veri ve bulgu yetersizliği.
Bu başlıklar çerçevesinde ülkelerin mevcut durumuna ilişkin değerlendirme yapmanın ilgili sözleşme ve ihtiyari protokolün gereği olduğundan hareketle; ülkelerin sosyal gelişmişlikleri, ekonomik güçleri, mevzuata uygun hareket etmekteki kararlılıkları, çağın getirdiği hastalıklar ve yaşlı nüfus oranına göre içinde bulundukları durum, toplumsal farkındalık ve mücadele etme isteği, hak ve özgürlüklerin bulunduğu nokta vb. birçok farklı koşullar dünyada engellilik konusunda yaşananları ve gelinen durumu ciddi şekilde etkilemektedir.
Türkiye Engelli Hakları Sözleşmesi Konusunda Nerede?
Engelliliğe İlişkin Güncel Veri ve Bulgular
Ülkemiz, Engelli Hakları Sözleşmesi’ne 03 Aralık 2008’de taraf olmuş ve Ek İhtiyari Protokolü’nü de 03 Aralık 2014 tarihinde onaylamıştır. Tabi ki bu adımlar, engelli yurttaşların yaşadığı sorunlara ne kadar çözüm olmakta ya da ekonomik, siyasi, sosyal hayatta varlıklarının artmasını hangi oranda sağlayabilmekte sorularının cevabına Komite’nin aralıklarla yaptığı ve kararlara uygun gelişmelerin olup olmadığını ortaya koyan değerlendirmelerden ulaşılabilmektedir.
Dünya ölçeğindeki yol gösterici de olan 2011 yılında hazırlanmış olan Dünya Engellilik Raporu sonrasında Ülkemizle ilgili Komite tarafından yapılan değerlendirmelere burada yer vermemekle birlikte Komite ilgili sözleşmenin birçok maddesi üzerinden olumlu/olumsuz önerilerde bulunmuş olduğundan daha derinlemesine inceleme yapılmasında fayda olduğunu düşünüyoruz.
Engellilere ilişkin ülkemizdeki güncel veri ve bulgular üzerinden mevcut durumu anlayabilmek için ilgili kamu kuruluşlarının web sayfalarından yeterli bilgiye ulaşma imkanı olmamış ,sadece Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nın yeni tarihli raporlarında bile (örn: Engelli ve Yaşlı İstatistik Bülteni Temmuz 2021) Engellilere ilişkin verilerin 2011 yılında hazırlanmış Dünya Engellilik Raporu’nda yer alan bilgiler bulunduğu görüldüğünde bu konudaki çalışmaların çok yavaş ilerledi Türk insanı olarak bizleri üzmektedir.
Veri alınabilecek başka bir kurum olarak Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) sayfasında da “Engelli İstatistikleri” başlığından herhangi bir bilgiye ulaşılamamaktadır.
İlgili bakanlık yeni tarihli istatistik bültenlerinde de 2011 yılına ait verilerin olması konusunda (Engelli ve Yaşlı İstatistik bülteni Temmuz 2021 metninde): “Birleşmiş Milletler, nüfus konusunda ülkelerarası karşılaştırılabilir istatistikler elde edilmesi amacıyla sonu 0 ile biten yıllara yakın yıllarda ülkelerin “nüfus ve konut sayımı” yapmalarını önermektedir. Bu kapsamda Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından, Avrupa Birliği üye ülkeleri ile eş zamanlı olarak idari kayıtlara dayalı geniş kapsamlı bir örneklem araştırması şeklinde planlanan Nüfus ve Konut Araştırması 2011 yılında gerçekleştirilmiştir.” şeklinde bir açıklamaya yer vermektedir.
Elbette, Dünya Engellilik Raporu’nun bu konuda hazırlanmış en kapsamlı ve yol gösterici çalışma olduğu gerçeğini göz ardı etmemek gerekiyor. Ancak, Engelli Hakları Sözleşmesi’ni imzalayıp “İhtiyari Protokolü” onaylamış bir ülke olarak, Komite tarafından yapılan/yapılacak değerlendirmeler için hangi güncel veri ve bulguları sunabildiğimiz konusu tartışmaya açık bir şekilde ortada durmaktadır.
Yine de ülkemizde engellilik konusundaki duruma ilişkin komite değerlendirmelerinde rastladığımız bilgilere göre ışık tutmak üzere ;
- Dünya Engelliler Raporu’ndaki “engelli insanların yaşama eşit katılımın önündeki tüm sorunlar” a ülkemizde sık rastlanıyor olması,
- En önemlisi engellilerin yaşamı ve haklarıyla ilgili farkındalığın çok düşük seviyede olduğunun net olarak görülmesi,
- Mevzuatımızda engellilerle ilgili hükümler belli seviyeye gelmiş olsa da uygulamada çeşitli ve çok büyük sıkıntıların olduğu
dikkate değer hususlardır.
Sonuç
Engellilik kavramından tutun da, dünya genelinde ve ülkeler özelinde değişen tüm koşullara paralel olarak engelliliğin anlaşılması, engellilerin sorunlarının çözülmesi, yaşama eşit katılımlarının sağlanması konusunda; “Engelli Hakları Sözleşmesi” ile “İhtiyari Protokol” ve “Dünya Engellilik Raporu”nda yer alan kararların, önerilerin birçoğunun, neredeyse tüm dünyada bir an evvel uygulanmasının zorunlu olduğu ortadadır..
Yer verilen bilgilerden hareketle; “Dünya Engelliler Günü” kutlama yapmak amacıyla değil, engellileri anlamak ve haklarını korumalarına destek sağlamak üzere eylem/etkinlik gerçekleştirmek ve yeni uygulamalarla engelli insanlarımızın yaşamını kolaylaştırmak ve onların iş ve sosyal yaşamda yer almalarına uygun imkan sağlamalıyız.
ORTAK AKIL POLİTİKA GELİŞTİRME DERNEĞİ
Ali Tigrel
